MOAKÂHA V
DERECHO KUERA
MBA’E REKOPÝPE,
JEIKO OÑONDIVÉPE HA ARANDUKUAÁPE
A.
ÑE’Ê YPY
1.
Convención Americana he’i iñepyrûmbýpe, “oiko haguâ yvypóragui
peteî tekove heko’apytî’ÿva, kyhyje’ÿre oikóva ha miseria poguýgui
osêva, tekotevêta oguereko forma oiporúvo iderecho mba’e rerekopýpe,
jeiko oñondivépe ha arandukuaápe, umi derecho civil ha político
peguáichante avei”. Ko púntope nda’aréi he’ihague la Comisión, “añete,
pe vida digna jeguerekópe oî ndaha’éi jeikovénte, oike avei oîmba
porâvo persona háicha, oguerekóvo libertad personal, avei umi derecho
democracia ñemboguatápe ha ambuekuéra derecho civil ha político”.[1]
2.
La Comisión ogueromandu’a “Protocolo de San Salvador” avei
iñepyrûmbýpe orreconoceha “relación kytâ’i oîva Derecho Económico,
Social ha Cultural kuéra umi derecho civil ha político kuéra ndive, porque
mayma derecho kuéra oîmba oñondive ha ndaikatúi jaipe’a ojuehegui; ha
ipyrenda ha’e yvypóra rekokatu; upéicha rupi oñeñangareko porâ va’erâ
hesekuéra iñañete paite haguâ; ha araka’eve ndaikatúi oñembyai alguno
oñemoporâ haguâ otro”.
La
Comisión imandu’a avei he’iva’ekue Presidente de la Corte
Interamericana de Derechos Humanos rehe, Profesor Antonio A. Cançado
Trindade:
Oñembyai ramo
umi derecho económico, social ha cultural kuéra, por ejemplo mboriahuete
rupi, opoko umi tapicha rekovére, hekove completo rehe (avei civil ha
política); péicha jahecha derecho humano kuéra ojoajupaha oñondive ha
ndaikatúi jaipe’a ojuehegui. Mboriahu vaiete oîhápe, ndaiporivéima voi
mba’eveichagua derecho humano. Mba’éicha ñañe’êta derecho a la
libre expresión rehe ndaipóri ramo derecho a la educación? Mba’éicha
oîta derecho jaha haguâ jahasehápe nañande rógai ramo voi? Mba’éicha
oîta derecho japarticipávo tetâ ñemboguatápe ndajarekói ramo derecho
jakarúvo? Mba’éicha ñañe’êta derecho a la asistencia jurídica rehe
ndajarekóirô presente upe jave avei pe derecho a la salud? Ha péicha heta
oî umi ejemplo. He’ise enterove ñañandu ñande rekove ára ha araguápe
derecho humano kuéra ndaikatuiha jasepara ojuehegui. Ha’e peteî realidad
ndaikatúiva ñamboyke. Ndaikatuvéima ñamoha’eño umi derecho, oho
manteva’erâ oñondivepa.[2]
3.
Ko oportunidadpe la Comisión ombopukuve ko’â consideración, oguerekópype
en cuenta pe situación económica vaiete ohasáva Paraguái ha mba’éichapa
upéva opyvoi vai derecho económico, social ha cultural kuéra rehe ko
tetâme.
4.
Ohasávo el tiempo ojehechakuaa derecho económico, social ha cultural kuéra
ndaikatuiha jaipe’a umi derecho civil ha político kuéragui, ha odependeha
ojuehe. Jarekóvo en cuenta derecho humano kuéra ndaikatuiha jaipe’a
ojuehegui, la Comisión oikuaaukase ojepoko vai ramo derecho económico,
social ha cultural kuéra rehe, generalmente ogueru avei jepoko vai umi
derecho civil ha político rehe. Añete, peteî tapicha ndohupytýiva
suficiente educación, sa’ive oguerekóta térâ ndoguerekomo’âi voi
derecho oikovévo. Ko’â mba’e ikatu oguereko igrádo según mba’eicha
pevépa ojeviola umi derecho económico, social ha cultural kuéra; ko’â
derecho sa’ive ojererekórô, sa’ive ojererekóta avei umi derecho civil
ha político kuéra. Upévare ojeviola paite ramo derecho económico, social
ha cultural kuéra, ojeviola paitéta avei derecho civil ha político kuéra.
Péva ojehu oî ramo pe mboriahu ivai paitéva.
5.
Añete, peteîva umi situación kuéra apytépe opoko vaivéva ko’â tetâme
derecho humánore ha’e pe mboriahuete, heta hetave tapicha osufríva. Ndaha’éi
sociedad civil ha Estado kuéra añónte orreconocéva ko mboriahu ivaive ha
ojepysoveha ohóvo, ha tekotevêha ojeheka solución chupe guarâ, sino avei
upéicha ohecha umi institución ha organización mundial kuéra, péicha la
ONU, Banco Mundial ha Banco Interamericano de Desarrollo. Comisión de
Derechos Humanos ONU pegua péicha he’i:
Pe mboriahuete
ombotove mayma derecho humano kuéra. Pe mboriahuete ombojoaju upéicharô
ojuehe peteîteîva umi derecho tapicha oguerekóva. Estado kuéra oguereko
responsabilidad omoañetévo derecho kuéra umi imboriahuvéva mba’éva.
(...)
Mboriahuete
oî ramo ndaikatúi ete voi ojeporu pe derecho he’íva ojeikove porâmi va’erâha
(art. 25 Declaración Universal de Derechos Humanos); ha jahechápype mayma
aspecto ñande rekovépe ndaikatuiha jasepara ojuehegui, umi tapicha
imboriahuetévagui ojepe’a paite voi derecho humano completo. Heta jevy
nda’ijái voi sociedad ryepýpe ha upéicha oñemboyke chupekuéra
ñemongu’e económico ha socialgui, ha ndaikatúi oiporu iderecho,
tenonderâite umi necesidad guasuve reheguáva. Pe mboriahuete ohechauka
porâ, aipórô, mba’éichapa derecho humano kuéra ojoajupa oñondive.[3]
6.
Peteî infórmepe, oñondive oprepara va’ekue ko’â banco; Banco Africano
de Desarrollo, Banco Asiático de Desarrollo, Banco Europeo para la
Reconstrucción y el Desarrollo, Banco Interamericano de Desarrollo, Fondo
Monetario Internacional ha Banco Mundial, peteî aty ojapo haguâ hikuái
Grupo de los 8 háicha, Okinawa, Japónpe, julio 2000pe, péicha he’i:
Pe mboriahu
ndaha’éi plata’ÿ añónte, ogueroike avei aspecto económico, social
ha tetâ resambyhy rehegua. Económicope, imboriahúva ndoguerekói ingreso
ha recurso ha avei oportunidad. Nda’ijái mercado ha empléope, sa’i
rupi icapacidad, oñemomombyry ha oñemboyke rupi chupe. Sa’i educación
oguerekógui, hasy ohupyty haguâ trabajo ha información jeiko porâve
rehegua.
Oguereko rupi
problema de salud, ofaltágui karu porâ, higiene ha servicio de salud,
ombohasyvéntema chugui omba’apo porâmi haguâ, hete ha iñakâ ome’êha
peve. Ko’âva ári ou pe inseguridad. Ha oikove
rupi pe hembe’y rupi, recurso’ÿre, ndaikatúi ogueropu’aka térâ
osê jejopy poguýgui. Ivaive haguâ, pe estructura social ha umi
institución kuéra voi omboyke imboriahúvape ha nda’ijái umi decisión
oikohápe, akarapu’â social ha económico oñemboguata haguâ.[4]
7.
Tetânguéra léi ryepýpe, derecho humano reheguáva, pe mboriahu, ha
tenonderâ pe mboriahuete, tuicha opoko derecho humano kuéra jeporu rehe.
Upévare oje’e va’ekue “pe mboriahu ndaha’éi plata’ÿ añónte. Ha’e
peteî jereko’ÿ heta aspéctope. Pe ingreso ndaha’éi ramo jeikove paite,
pe ingreso’ÿ ndaha’e va’erâi jeikove’ÿ... Pe mboriahu ha’e
privación mba’e iporâvagui peteî tapicha ikatúva ojapo térâ oiko
chugui”, avei “derecho humano kuéra ogueroike pe idea mayma tapicha
ikatuha ojerure tojeprotege abuso ha privación etágui, ha toñemoañete
ilibertad, hekove iporâ haguâ.[5]
8.
Problema kuéra mboriahu rehegua, añete, noñesolucionái tetânguéra léi
ñemoneî rupivénte térâ tetâmegua leikuéra ñemoîme añónte. Pe “Informe
sobre Desarrollo Humano 2000”pe oje’e, ha hendápe porâ, “leikuéra
ñemoî, ijehegui reínte, ndaikatúi ogarantiza derecho humano kuéra.
Tekotevê avei oî umi institución omyaña va’erâ pe proceso jurídico ha
avei peteî arandukuaa, leikuéra ha tekoporâ rehegua, omombarete haguâ,
ndaha’éi oamenaza haguâ, estructura jurídica kuérape. Oîva’erâ avei
peteî ambiente económico favorable. Ha katu oî ramo mboriahuete ha sa’ieterei
ingreso, hasy ojejapo haguâ peteî estructura suficiente ogarantizava’erâ
mayma derecho humano opavaite tapichápe”.[6]
9.
Oje’eva’ekue avei “pe mboriahu ojepysoha ohóvo; opoko vai la cuarta
parte rehe tetânguéra oñakarapu’âva ohóvo. Ivaive haguâ, heta hetave
ohóvo umi desigualdad (joja’ÿ), ndaha’éi ingreso ha riquézape
añónte;
avei umi servicio social ha recurso productivo jeguerekópe.. Umi
desigualdad okakuaáva ohóvo ikatu omokangy umi libertad civil ha política
ojehupytyva’ekue con sacrificio América Latínape... Mboriahu ha
desigualdad oheko’apytî tapicha kuérape, omoî chupe ñemboyke ha
ñembotapykue rapépe, opaichagua violación oiko haguâicha iderecho kuéra
rehe”.[7]
10.
Tenonderâite voi oñeme’ê va’erâ importancia oikotevêva pe problema
guasuetépe ha’éva mboriahu. “Oikórô tortura peteî tapicháre, oñeko’ôi,
ha hendápe porâ, la opinión pública. Ha katu 30 mil ári mitâ omanóva
ára ha ára, ikatúva kuri oñerremedia, ndojeguerekói en cuenta. Mba’éicha
rupi? Ndojehechái rupi umi mitâme mboriahúgui”.[8]
11.
Peteî sentencia nda’aréi osêva’ekuépe péicha he’i la Corte
Interamericana de Derechos Humanos:
Ko’â
último áñope ivai vaive ohóvo heta gente rekove Convención Americana
omoneî va’ekue retâme, ha derecho a la vida ja’erô jareko manteva’erâ
en cuenta ko’â situación.
(...)
Pe mba’épa
jajapóta ñande rekovégui, péva oî voi pe derecho jaikovévo ryepýpe;
iñañete haguâ, oikotevê jeikove porâ, jeiko kyhyje’ÿ ha toîmba
porâ pe persona humana.
(...)
Pe tapicha
imitâme oikovéva miseria poguýpe, ojehu háicha heta tetâme América
Latínape, ikatu’ÿre oguereko iproyecto de vida, oñandu peteî teko’asy
ha’etéva ñemano angapegua (muerte espiritual); pe ñemano físico (tetepegua)
oúva kóva rire, ha upéicha oikove jave, omoguahê hu’âme pe tapicha
rekove oñembyaipáva hína. Ko’â ofensa ombyai ndaha’éi umi osufríva
hi’ángape ha hetépe añónte; ohupyty ha ombosufri avei hembiayhu
kuérape, tenonderâite isykuérape, generalmente oikóva avei teko’asýpe.
(...)
Derecho a la
vida nde’iséi ndaikatuiha jaipe’a avavégui hekove ha upéva añónte;
he’ise avei toñemoî oñekotevêva ani haguâ ojepoko vai pe derecho rehe.
(...)
Heta
hendáicha ikatu ojepe’a rei peteî tapichágui hekove: oiko ramo hese
delito vai ha’éva jejuka, ha avei ndojepe’ái ramo umi circunstancia
ombohapéva tapichakuéra mano.
(...)
Jaipe’a rei
tapichágui hekove ndoikói, aipórô, jejuka rupi añónte; oiko avei ojepe’árô
chugui derecho oikove porâ haguâ. Ha péicha jahecha derecho a la vida
oîha umi derecho civil ha político apytépe ha avei derecho económico,
social ha cultural kuéra apytépe; avei omyesakâ derecho humano kuéra
ojoajupaha oñondive ha ndaikatúi jaipe’a ojuehegui.[9]
12.
Py’ÿinte oje’e Estado ndoguerekóigui recurso suficiente ndaikatuiha
oñangareko porâ derecho económico ha social kuéra rehe. Ko púntope iporâ
ja’e Estado nomoîriha suficiente recurso ko’â mba’épe guarâ, ha katu
jahecha va’erâ ndaha’éi pe hetakue añónte sino pe mba’éichapa
ojeporu umi fondo.
13.
Upévare oje’e Estado kuéra ogastáva derecho económico ha social kuéra
rehe, michî voínte ha avei oñemboja’o vai... Cada año ofalta 80 mil
millones de dólares ko’â serviciope guarâ umi tetâ oñakarapu’âva
ohóvope. Pe pacto 20:20 oñehenóiva ojerure ojeporu haguâ 20% presupuesto
nacionalgui ha 20% ayuda oúvagui umi necesidad básicape guarâ. Ha katu
gasto tapiaite michîve, entre 12 ha 14% treinta tetâme, omombe’u háicha
peteî estudio nda’aréi oikova’ekue... Umi ayuda me’êha ome’ê amo
8,3% rupínte voi”.[10]
Jepémo upéicha, jareko va’erâ en cuenta “ndaha’éiha ohóva
ijeheguínte oñondive recurso ha derecho. Iplata hetágui umi tetâ irríkova
nde’iséi ndojapomo’âiha violación vai derecho humánore; upéichante
avei umi tetâ mboriahu, sa’i plata oguerekóva, heta mba’e porâ ojapo...
Oguereko relación recurso jeguereko ha derecho económico ha social kuéra
ñeñangareko ndive. Ha katu opaichagua oî; oî tetâ peteîcha iplata
hetakuépe ha tuicha iñambuéva ko’â deréchore ñeñangarekópe, ohapo’o
haguâ analfabetismo (kuatia moñe’êkuaa’ÿ) ha mitâ kambu ñemano oje’evita
kuaáva.[11]
14.
Upe informe yvypóra akarapu’â reheguápe oje’e “oîha heta democracia
noñangarekóiva ni nombohapéiva derecho humano kuéra. Jepémo ha’e
progreso upe gobierno democrático ojeguerekóre ko’âga mundopýpe, umi
problema derecho humano rehegua noñesolucionái oñecambia haguére peteî
gobierno autoritario ambuére oîhápe jepi elección kuéra. Cambio añetete
ombopyahu va’erâ avei derecho humano rehegua. Oî cáso democracia oîhápe
ivaive hague derecho humano heta grúpope guarâ. Ambueve cásope tetânguéra
aty voi ndojapói mba’eve ojepoko vai ramo derecho humánore umi tetâ
oîhápe democracia”; he’i avei
Umi tetâ
imboriahúva tekotevê okakuaa pya’eve oguereko haguâ recurso tekotevêva
ohapo’o haguâ mboriahu ha omoañete derecho humano kuéra. Ha katu
akarapu’â económico añónte ndaha’éi suficiente. Tekotevê omoirû
chupe Estado rembiapo omoîva fondo pobreza cóntrape guarâ ha akarapu’â
oiko haguâ avei oñemoî va’erâ institución, osê va’erâ leikuéra
térâ oñembopyahu va’erâ omyaña haguâ derecho humano kuéra.
(...)
Peteî jeiko porâmi, jekaru
hekópe ha ñeñangareko porâmi tesairâ ha ambueve mba’e económico ha
social ojehupyty kuaáva: ko’âva ndaha’éi desarrollo rembiaporâ
añónte; ha’e avei derecho humano yvypóra rekokatu ha reko apytî’ÿ
ndive ojoajúva.
(...)
Estado ha’e responsable
tenondete oîva, omboguatávo tembiapo ikatúva guive, opa haguâ ohóvo
mboriahu. Hembiaporâ tee ojapokuévo ocumplíta ohóvo upe responsabilidad
oguerekóva.[12]
15.
Comisión Interamericánape guarâ hesakâ ndaha’eiha Estado añónte oñeha’â
va’erâ mboriahu cóntrape; ha katu upéva nde’iséi ndoguerekoiha
responsabilidad oha’âvo ikatumíva, tembiaporâ político ha económico
rupive, opa haguâ pe mboriahu. Oje’e haguéicha:
Estado ndaikatúi ojehekýi
responsabilidad oguerekóvagui omoîvo tembiaporâ oñesê haguâ mboriahu
poguýgui. Ha katu naha’eñói oguereko tembiaporâ. Peteî tetâ oîhápe
economía ijehegui oguatáva, pe akarapu’â económico ha social ikatúva
ohapo’o mboriahu, odepende sector privado rehe, empresario kuéra
rembiapóre ha sociedad civil rehe, ha ko’ápe oike hína comunidad,
familia, sindicato, patrón, organización ndaha’éiva gobiernopegua,
grupo religioso ha ambueve.
(...)
Okakuaavévo mundopýpe joaju
económico, sa’ive oñemongu’e ijeheguiete Estado kuéra hembiaporâ tee
ñemoîme, omopychi’îva chugui umi acuerdo tetânguéra oñondive
ojapóva, avei ocompeti kuaa haguâ mercado mundialpe ha umi acuerdo omoîva
viru oiporukáva tetâ imboriahúvape. Tuichave responsabilidad ko’âga
oguereko umi mundial háicha ipu’akáva –avei Estado kuéra ojoajúva
institución mundial háicha– oipytyvô haguâ tapicha kuéra mboriahúpe,
oîva tetâ rico ha tetâ mboriahúpe iñañete haguâ iderecho económico
ha social kuéra.[13]
16.
Estado rembiapo economíape oguereko va’erâ en cuenta enteroitépe,
iplátavape ha imboriahúvape. Oje’éma haguéicha, “ndaha’éi
okakuaánte va’erâ pe economía. Ikatu oheja hetápe mboriahu ivaivévape,
trabajo’ÿre, nomoîrigui puesto de trabajo. Iñe’ê’ÿre, omoañete’ÿre
participación. Porvenir’ÿre, ombyaipávo tekoha ñemonare kuérape guarâ.
Ha hapo’ÿre, ombyaívo tekotee ha tembiasakue”.[14]
17.
Comisión Interamericana de Derechos Humanóspe guarâ pe mboriahuete ha’e
violación ohupytýva opavaite derecho humánope, civil ha político kuérape,
ha avei social, económico ha cultural kuérape. Derecho jeikove porâ ojerure
heta mba’e: ndaha’éi umi derecho civil ha político añónte, ha’éva
por ejemplo jejuka rei, oîmba porâ ipersónape, oguereko libertad ha
oparticipa democracia ryepýpe. Estado kuéra omoîva’erâ recurso
tekotevêva derecho económico ha social kuérape guarâ, ha avei omañava’erâ
mba’éichapa ojeporu umi recurso. Experiencia ohechauka mba’éichapa
mboriahuete ombyai democracia reko, ndaikatúi tetâyguakuéra oparticipa ni
ohupyty justicia iñañete haguâ derecho humano kuéra.
B.
LEIKUÉRA REHEGUA
18.
Pe Declaración Americana de los Derechos y Deberes del Hombre, ha’éva
tetânguéra Americapegua kuatia derecho humano rehegua, ojopýva chupekuéra
léi renondépe ha iñe’êrendu va’erâ chupe mayma Estado oîva OEApe [15],
oñe’ê derecho económico, social ha cultural kuéra rehe ko’â
artículope: VII, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI ha XXII; ko’âva apytépe oî
oñecumpli va’erâ sa’i sa’ípe ha avei umi ko’âgaite guarâma voi,
oîháicha artículo VIIpe Sy ha Mitâre ñeñangareko rehegua.
19.
Convención Americana avei, omomba’e jey jey va’ekue (orratifica va’ekue)
Paraguái el 24 de agosto 1989pe, artículo 26pe he’i Estado kuéra
oguerekoha obligación “ojapóvo los pasos, tetâpýpe ha tetânguéra
pytyvô rupive, tenonderâite virúpe ha técnicape, ohupyty haguâ ohóvo ko’â
derecho (...), ome’êha peve umi recurso disponible, leikuéra ha ambueve
medio ikatúva rupive”. Ko púntope la Comisión he’ive:
Jepémo upe artículo 26
nomoîri peteîteî umi tembiapo tekotevêva oiko, ha oheja Estádope tomoî
umi tembiaporâ administrativo, social, leipegua térâ oimehaichagua
ouporâtava, katu omoî Estado ári upe obligación ombohape ha omboguata
añete haguâ umi tembiaporâ ko’â derecho rehegua. Akarapu’â
progresivo he’ise oîva’erâha ohóvo continuado oso’ÿre umi
tembiaporâ omoañetéva ko’â derecho.[16]
20.
Ko punto rehegua avei, upe “Protocolo Adicional a la Convención Americana
sobre Derechos Económicos, Sociales y Culturales”, oñehenóiva avei “Protocolo
de San Salvador”, ombo’aje ko’â derecho: mba’apo, seguridad social,
tesâi, jekaru, tekombo’e ha hetave derecho rehegua; ko’âva, pe Protocolo
voi he’iháicha iñepyrûmbýpe, “ndaha’éi peteî Estadopegua haguére,
sino ojeguereko persona humana haguére. Upe Protocolo, omomba’e jey jey va’ekue
Paraguái 1997pe, omanda ñepyrû el 16 de noviembre 1999 guive ha ha’e ko’âga
peteî ley internacional ocumpliva’erâ Paraguái.
21.
Paraguái omoneî va’ekue avei pe “Pacto Internacional de Derechos
Económicos, Sociales y Culturales”, ojejapo va’ekue la ONU ryepýpe
1966pe. Ko Pacto he’i artículo 11pe:
Mayma
Estado omoneîva ko Pacto, ohechakuaa mayma yvypóra oguerekoha derecho
oikove porâmívo, ha’e ha hogaygua, ha upéva he’ise jekaru, ao, oga,
ha oñakarapu’â haguâ ohóvo hekovépe. Estado kuéra ojapóne ikatúva
iñañete haguâ ko derecho, ha upevarâ ikatuha tuicha oñopytyvô
tetânguéra.
22.
Ko’â tetânguéra ñe’ême’ê ja’eva’ekue, oguereko tuicha
importancia he’ígui Leiguasu artículo 137pe: “Constitución, ñe’ême’êmbyre
ambue tetânguéra ndive, oñemoneî ha oñemoañete va’ekue, leikuéra
Congreso remimoîngue ha tembiapoukapy oñemoneî va’ekue avei uperire, ko’âva
ha’e derecho positivo Paraguáipe ha ojererekova’erâ ovalekuépe ko’ápe
hysýi háicha”.
23.
Ko Leiguasu he’iháicha, umi ñe’ême’ê tetânguéra ojapóva oñondive,
tuicha importancia oguereko derecho económico, social ha cultural kuérape
guarâ Paraguáipe.
C.
IÑAÑETÉPA DERECHO ECONÓMICO, SOCIAL HA CULTURAL KUÉRA PARAGUÁIPE
24.
Umi tetâ omyenondévare odepende, tenonderâite, umi derecho económico,
social ha cultural kuéra iñañete haguâ, ha avei recurso financiero retakue
tuicha importancia oguereko. Ko púntope, Paraguái economía ndoho porâi
hína ha upéva opoko vai ko’â derecho rehe. Peteî economista omyesakâ ko
punto ha he’i: “economía pyrenda Paraguáipe ha’e tenonderâite
tembiapo agropecuario, energía eléctrica, ha producto tetâme oikéva ha
osê jeýva Brasil ha Argentina gotyo; omoirû ko’âvape actividad comercial
ha servicio tetâ ryepýpe oku’éva. Sector agropecuario omoînge 26% PIBpe
guarâ ha 90% ári ambue tetâre oñemondóva”.[17]
25.
Marandu oguahêva Comisiónpe he’i avei 1996 ha 1997 pukukue, economía
Paraguáipe okakuaa hague 1,3% ha 2,6% Producto Interno Bruto, PIBpe; 1998 ha
99pe katu (ojecalcula) oho hapykuévo peteî 0,5%, ha oiko déficit comercial
(sa’ive exportación ha upéichante avei importación). Ko’âva ári oîve:
Gobierno sa’ieteve ombyaty
impuesto kuéra 1999pe, sa’ive rupi actividad económica ha heta rupi
opaga’ÿva, 63% rupi según FMI. Ko’âva apytépe, pe IVA (Impuesto al
Valor Agregado) ha’e upe hetave viru omoîngéva Estádope; péva
ohechauka sistema tributario Paraguaipegua ohoha hapykuévo, he’iséva umi
sa’ive oganáva hetave opaga.
(...)
Upevére ikatu jahecha hetave
ogasta hague el Gobierno umi tekotevê social rehe década del 90 pukukue
(...). Ha katu upéva nde’iséi hetavépe oguahê hague umi servicio (tekombo’e,
tesâi rehegua, y hesâiva), ojeporu rupi ojepaga hetave haguâ upe sectorpe
omba’apóvape.[18]
26.
Ko situación económica oîva Paraguáipe opyvoi mbarete trabajo jeguereko
rehe, ha’éva condición tapicha kuéra oñangareko haguâ iderecho
económico ha social rehe. Ojecalcula oîha 14,3% nomba’apóiva, umi omba’apo
va’erâ kuri apytégui, ha 19,1% umi omba’apo’imínteva.[19]
27.
Ñañe’êrô pobreza rehe, Paraguái ha’e peteîva umi tetâ oñemboja’o
vaiveha la riqueza; 20% umi iviru hetavéva oguereko el 62,4% oikéva
tetâpýpe, ha 10% imboriahuvéva oguereko 0,7% nte... Ojecalcula entre 1995
ha 1998 pe pobreza tetâpypegua okakuaa hague 30gui 32%pe, ha pe mboriahuete
ojupi hague 14gui 17%pe (...). Ha’e peteî problema tuicháva pe mboriahuete
ojepysóva okaraygua apytépe, ijyvy’ÿva ha ipyvy ‘íva apytépe.
Hetaitereípe ohupyty rupi –entre 600.000 ha 700.000 tapicha– ha heta rupi
ohejáva hekoha oho haguâ oiko umi ciudad rembe’y rupi; ko’âva oiko
oheka trabajo ha omba’apo mante ijeheguírei oimeraêva mba’épe.[20]
28.
Jahecha haguâ umi resultado Paraguái ohupytýva derecho económico, social
ha cultural kuérape ko’â último áñope, ikatu ñamaña umi “Indice de
Desarrollo Humano”[21]
oguenohêva el “Programa de Naciones Unidas para el Desarrollo” (PNUD)
rehe,[22] ha avei
umi akarapu’â rechaukaha oguenohêva cada año Banco Mundial[23].
Umívare ñamañárô, ikatu ja’e ndoikoiha tuicha avance Paraguáipe ko’â
último áñope derecho económico, social ha cultural kuéra reheguápe.
29.
Ko’â ja’éva hesakâta jahesa’ÿjóro algunos datos. Pe “Indice del
Desarrollo Humano” del PNUD omombe’u entre 1990 ha 1998pe akarapu’â
Paraguáipe sa’ieterei okakuaa hague, 0.024%nte.[24]
Añete, ohechauka 1990pe, Paraguái oîhague 84hápe tetânguéra apytépe (Indice
de Desarrollo Humano upérô oguerekóva ha’e 0,706); upéi, 1998pe opyta
81hápe, umi 174 tetâ ostudiáva’ekue pe Programa (índice upérô
oguerekóva ha’e 0,736). Ko’â mba’e ohechauka sa’ieterei oavanza
hague, heta áño ohasa rire peteî cífragui ambue cífrape.
30.
Umi Indice de Desarrollo ombosako’íva cada año Banco Mundial, “Reporte
sobre el Desarrollo Mundialpe”, ohechauka oîha ipositívova ha avei
inegatívova. Umi positivo apytépe jajuhu entre 1970-1975 ha 1995-2000pe
jeikove pukukue ojupi hague; ohasa 65gui 69áñope[25].
Umi negativo ohechauka ojeguevi hague, por ejemplo hetaveha mitâ michî
omanóva. Añete, entre 1980-1996 omano 59 mitâ mil onacéva apytégui; entre
1992-1997 katu ojupi 61pe umi mitâ omanóva cada mil nacimiéntogui.
D.
OKARAYGUA REMBIASA REHEGUA
31.
Okaraygua retakue Paraguáipe ohupyty 50% rupi, tetâpýpe oikovéva apytégui,
ha opoko vai hesekuéra jehasa asy económico oîva Paraguáipe. Péicha
ojehai va’ekue ko púntore:
Ivai vaive
ohóvo okaháre oikóva rekove ha oguerekóma problema ipu’aka haguâ
alimentación rehe, tenonderâite umi kokueygua tres hectáreas guýre
oguerekóva; ko’âva apytépe pe mboriahuete ohupytýma 62%. Ko’â
tapicha ojapo chánga pe izónape ha sa’ive omba’apo ohóvo oúgui pe
crisis mandyjúpe ha upévare nda’ipu’akavéi hukuái ni karurâre; sa’ieterei
ijyvy ha ndorekói capital, upéicha rupi ndaikatuvéi oguereko suficiente
hi’upyrâ.[26]
32.
Pe mba’éicha rupípa imboriahuve ohóvo okaháre oikóva Paraguáipe ha’e
pe yvy’ÿ. Upévare péicha oje’e:
Siglo 21pe
jaikévoma, tapicha chokokuégui hesa’ipa ijyvy hetavégui yvýre
oikotevêva. Ko’â mba’e oiko oñemboja’o ja’ovégui ohóvo umi yvy,
peteî túva ojapóva ta’yrakuérape (...)
Pe yvy’i ha pe
mboriahuete oho oñondive okaháre; ndoguerekóiva yvy imboriahu vaive
ohóvo (...)
Peteî 1,5% mba’apoha
guasu oîva okaháre, ha’éva yvyguasu mymba kuéra rendaguâ, oguereko
79% umi yvy productivo; upe aja, haimete 88% mba’apoha avei okaháre,
tapicha chokokue pópe oîva, ohupyty 8% nte yvy productivo. Ko’â mba’e
ohechauka yvy ñemboja’o Paraguáipe ivaiha, ijatypágui mbovymi pópe;
ivaivéntema kóva ha’égui tetâ América Latinape hetaveha okaháre
oikóva (...)
Yvy ñemboja’o
vaígui ou umi nda’ijáiva sociedadpe, oñemohembe’ýva ha ohasa asýva
okaháre. Pe reforma agraria ha’e peteî derecho ne’îrava iñañete
hetave tapicha okarayguápe guarâ.[27]
33.
Ko’â jahecháva ndive oho avei, yvy jeguereko rire “Estado omoîva’erâ
tembiaporâ iñambue haguâ ohóvo producción okaháre, tembiapo tuichávape
guarâ ha avei michivéva familia háicha oñemboguatávape guarâ oî va’erâ
infraestructura kuéra tekotevêva, imbarete jey haguâ sociedad campesina,
oñemoderniza haguâ, tomba’apo ijehegui ha ani tapiaite oiko umi político
poguýpe.[28]
E.
DERECHO MBA’APO, JOAJU HA SEGURIDAD SOCIAL PEGUA
34.
Derecho oñemba’apóvo ha’e peteî derecho humano tuicha importancia
oguerekóva ikatu haguâicha iñañete ambuekuéra derecho; ha’e avei
derecho tenonderâite omoîva pe Protocolo de San Salvador, upéva he’i
artículo 6 ha 7pe: “Estado kuéra oñecomprometeha omoîvo tembiaporâ
ikatu haguâicha iñañete pe derecho al trabajo; avei ogarantiza va’erâ
leikuérape tenonderâite pe jehepyme’ê tembiapokuére, ikatu haguâicha
mba’apohára oikove porâmi ha’e ha hogaygua kuéra”.
35.
Ojapo aja vista Paraguáipe ha uperire avei, oguahê la Comisiónpe heta
denuncia derecho al trabajo rehegua. Oñemombe’u Comisiónpe:
Mba’apohára
kuéra derecho naiporâiete Paraguáipe; economía ndokakuaái rupi,
ivaivéva crisis política rupi; ombyaive mba’apo reko ha mba’apohára
rekove.
Umi
violación oikóva omba’apóva kuéra deréchore ko último tiémpope ha’e
umi oikóva voi oúvo are guivéma; ñande py’apy haguâicha ndaipórigui
castigo ha ndaikatúigui la sociedad omyatyrô.29
36.
Ambue problema oñemoguahê va’ekue Comisiónpe ha’e pe salario mínimo
oñeme’ê va’erâ omba’apóvape. Ko púntore ojehai kuri péicha:
Patrón
kuéra ojevale, heta haguére nomba’apóiva térâ omba’apo’íva,
opaga haguâ oimeháicharei imba’apohára kuérape. Sindicato kuéra sa’ive
ko áñope odenuncia ojepaga hague pe mínimo guýre ha katu hetave umi caso
oñemomba’apoha 10 horas peteî árape ha ojepaga chupe 8 hora rehente.
Heta
oî caso oñemomba’apo hague mitâme léi cóntrape, tenda iporâ’ÿva
tesâi ha seguridadpe guarâme, hi’arive ojepaga’i chupekuéra. Omombe’u
háicha Central Nacional de Trabajadores (CNT), ko’â mba’e oiko sector
servíciope, umi supermercado rupi oñemomba’apo mitâ 14 ha 16 hora ha sa’ieterei
ojepaga chupekuéra.
Oiko
avei violación trabajo apo pukukuépe, umi transpórtepe oñemba’apo
háicha. Umi chofer omba’apo 16 hora peve por día (...) ohupyty’ÿre
umi beneficio oîva léi laboralpe. 30
37.
Oñemombe’u avei Comisiónpe heta mba’apo renda industrial, comercial ha
servicio pegua, nome’êiha pe seguro médico, ndopagái IPSpe ha upéicha
rupi pe mba’apohára oikotevê jave ndoguerekói ko’â servicio.
Ojekuaauka avei Comisiónpe heta empresa nomoîriha umi tekotevêva
seguridad-râ ha ipotî haguâ pe oñemba’apohápe; ko’â mba’e ombyai
avei omba’apóva salud ha hekove.
38.
Derecho sindical rehe ñañe’êvo, jaikuaava’erâ Protocolo de San
Salvador he’íva artículo 8pe:
1.
Tetânguéra ogarantiza va’erâ:
a.
derecho mba’apohára kuéra mba’éva, ojapóvo sindicato térâ
oikévo umi oîmavape, ñangarekorâ iñinterése kuérare. Ko deréchope
oike avei Tetânguéra ohejava’erâha sindicato kuérape tojapo
federación ha confederación tetâpýpe ha toike umi oîmavape; upéichante
avei tojapo organización internacional ha toike umi oîmavape. Tetânguéra
oheja va’erâ toku’e ijeheguiete ko’â sindicato, federación ha
confederación kuéra.
b.
Derecho ojapo haguâ huelga.
2.
Ko’â derecho ñambohysýiva jeporúre léipe oîva mante ikatu
opoko, ha’éramo léi democraciapegua ha oñekotevêva hese orden público
oñembyai’ÿ haguâ, oñangareko haguâ opavaite salud ha rekoporâ rehe,
ha avei ambuekuéra derecho ha libertad rehe. Umi fuerza armada ha policía
pegua, ha mayma oîva servicio público kuérape, ojapova’erâ pe léi he’iháicha.
3.
Avavépe ndojejopy va’erâi oike haguâ peteî sindicátope.
39.
Visita aja Paraguáipe, la Comisión oñombyaty Central General de
Trabajadores (CGT) ndive, ha opávo pe aty omoî la CIDH pópe kuatiñe’ê
he’íva:
Romombe’u
avei peême heta persecución oguerekoha tapichakuéra omyakâva
organización, umi institución pública ha privada hárupi, rohechágui ha’eha
avei derecho humano itenondeva’erâ pe organización jeiko porâverâ ha
leikuéra he’íva oiko haguâ.
Oî umi
odefendekuévo mba’apo renda térâ omoporâségui mba’apoha, oikóva
perseguido térâ oñemosêva Leiguasu ha ambue leikuéra yképe, ivaive
haguâ ni orden judicialpe na’iñe’êrendúi. Tembiecharâ, Gobernación
Alto Paranáme, Gobernador karai Jotvino Urunaga omosêmbaite dirigente
sindical kuéra ha ombyai la Organización, ha upe aja mba’apohára kuéra
ojapóma siete mése ndocobrái imba’apo repy. Kóva ha’e peteîvante
umi caso oguerekóva ore Central.31
40.
Ko púntope avei, oipapa haguéicha Central Unitaria de Trabajadores (CUT),
julio ha octubre del 99 pa’ûme, oñemosê 213 mba’apohára ojapose
haguére sindicato ha oiko hague persecución dirigente sindical cóntrape ani
haguâ ojapo térâ ombopyahu umi contrato colectivo trabajo rehegua. Péicha
he’ive:
Ministerio
de Justicia y Trabajo ndoguerekói, yma ni ko’âga, capacidad ocumpliuka
haguâ umi contrato colectivo; sindicato kuéra ohecha umi mburuvicha
trabajo rehegua omo’âha uvei umi violación ojapóva empresario kuéra,
ha Estadogua rembiapo ko’â púntope ipuku ha igüelta eterei. Upevére,
la CUT peguarâ ko Ministerio omba’apo porâve pe año 99 opapotávo,
oñemoîvo Vice-Ministro del Trabajo ramo peteî ha’eva’ekue asesor
jurídico CUTpe; upeguive ipya’eve umi trámite sindical ha oîve jerovia
umi inspección Ministerio ojapóva rehe.32
41.
Ko’â punto rehegua iporâ jaikuaa la Comisión oguerekoha competencia umi
denuncia individual ojejapóva Estado cóntrape, omoneîva’ekue Protocolo de
San Salvador derecho sindical kuéra rehegua; ko’âva apytépe oî Paraguái.
Añete, artículo 8(1)(a)pe oî compromiso ogarantizávo derecho mba’apohára
kuéra oguerekóva ojapóvo sindicato ha oikévo umi oîmavape, oñeñangareko
ha oñemombarete haguâ iñinterése kuéra. Upéichante avei artículo
19(6)pe he’i ojepoko vai ramo ko’â deréchore “peteî Estado Protocolo
pegua cáusare”, upéicharô la Comisión ha la Corte Interamericana
ikatúta oiporu pe sistema de petición individual oîva Convención
Americánape.
42.
Seguridad Social rehegua, Protocolo de San Salvador he’i péicha artículo
9pe:
Derecho
Seguridad Social pegua:
1.
Mayma yvypóra iderecho seguridad social jeguerekópe, omo’â haguâ chupe
ika’aru vove ha ndaipu’akavéi jave ojehe oiko porâmi haguâ. Omano
ramo pe beneficiario, opytáta umi iñemoñarépe guarâ.
2. Ha’e
ramo tapicha omba’apóva hikóni, derecho seguridad social pegua ha’eva’erâ
oñepohano haguânte jepe, ha avei jubilación térâ subsidiorâ, oguereko
ramo accidente omba’apohápe térâ mba’asy profesional; ha’e ramo
kuña katu, ha’eva’erâ opytu’u haguâ imemby mboyve ha imemby rire.
43.
Ko derecho seguridad social pegua Paraguáipe ndoiko porâi heta mba’épe.
Peteî estudio ojapova’ekue la OIT ári, ikatu ja’e:
Sa’ieterei
oî Paraguáipe oguerekóva Seguridad Social.
(...)
Umi
problema tenonderâgua ha’e: sa’ípe ohupyty, noñeme’êi heta mba’apohárape
ha nahesakâi... Noñeñangarekói ndojevalevéiro ojehe, ojehejarei ika’arúmava,
noñepytyvôi oî ramo omanóva, ko’âva ha’e problema ivaivéva
okaháre; tava Paraguaýpe ijatypa umi oguerekóva protección ko’â
púntope.
(...)
Umi
omba’apóva ha noîriva asegurado ohupyty 60% ári, he’iháicha umi IPS
omyakâva.
(...)
Pe
Previsión ñemboguatápe katu mba’evete nahesakâi, umi viru jeporúpe ha
avei umi información ñeme’ême.33
F.
DERECHO TESÂI REHEGUA
44.
Protocolo de San Salvador artículo 10pe omoî ko’â disposición derecho
tesâi rehegua:
Derecho
tesâimegua:
1. Mayma yvypóra
oguereko derecho hesâivo, he’iséva oî porâmbávo hetépe, iñakâme ha
teko ojoapytepeguápe.
2. Iñañete haguâ
derecho tesâimegua, tetânguéra omoneîva Protocolo oñecompromete
ohechakuaávo tesâi ha’eha mba’eporâ opavave mba’e, bien público,
ha omoîvo ko’â tembiaporâ ogarantiza potávo ko derecho:
a. Ñangareko
tenondegua tesâire, ohupyty haguâicha mayma tapicha ojeikohápe oîvape.
b. Mayma Estado
ryepýpe oîvape ohupytyva’erâ umi servicio tesâirava.
c. Umi mba’asy
oñembyaíva ha ovareíva ojehapejoko va’erâ.
d. Umi mba’asy
oñemotiémpova (endémica), profesional ha opaichagua, ojehapejoko ha
oñemonguera va’erâ.
e. Tetâgua ojehekombo’e
va’erâ ohapejoko ha omonguera haguâ mba’asy, ha
f. Oñeñangareko va’erâ
umi hasy reivéva rehe ha imboriahúgui opoko vaivéva hesekuéra mba’asy.
45.
Derecho tesâi rehegua Paraguáipe oikuaauka peteî estudio ojapova’ekue
doctora Esperanza Martínez, Círculo Paraguayo de Médicos pegua, ha péicha
he’i peteî hendápe:
Tesâi
rehegua jehupyty oguereko relación viru jeguereko ndive; sa’i voi
oñeñangareko salud rehe tetâpýpe; Ministerio de Salud pópe opyta 75%
umi recurso tesâi rehegua. Upei ou IPS, iplata hetavéva Ministerio de
Salúdgui, ha oñangareko 20% de la población rehe. Mokôive institución
tuicha problema oguereko corrupción rupi, ha avei ofalta katupyry,
hetavépe ohupyty ha servicio porâve.
(...)
Derecho
a la Salud ha’étarô oportunidad mayma tetâgua ohupyty haguâ marandu,
tekombo’e, ñangareko porâ tesâi rehegua, tekojoja ojerure háicha ha
Leiguasúpe oîháicha, hesakâ eterei 1999pe ojeho hague tapykuévo.
Ko
situación ivaive tuichave rupi mboriahu ha Gobierno ndohechakuaái rupi
oñeñangareko porâve va’erâha salud rehe. Upéichante avei pe
corrupción ha prebendarismo ha’e mba’asy guasu nopermitíriva oguata
porâ umi plan, proyecto ha recurso kuéra jeporu.34
46.
Umi problema ojuhuva’ekue ko estudio apytépe oî: oñepyrû hague epidemia
heta mba’asy rehegua año 99 pukukue; kuña membýva rehegua, he’i ko
púntope Paraguái oîha mbohapyhápe hetakue ñemanóme Latinoaméricape,
jepémo oî peteî “Proyecto de Salud Materna y de Desarrollo Integral del
Niño” hérava, plata jeporúpe Banco Mundialgui ha Banco Interamericano de
Desarróllogui, sa’ieterei oguata ko proyecto; “ojapo dos áñoma
oñepyrû hague, tuicha gasto tetâme guarâ, ha katu sa’ieterei oî
tembiapokue”. He’i avei pe estúdiope, “1999 ohasapa ambue año kuérape
recurso sa’ikuépe sector salud peguarâ; upéi ou umi recurso jeporu vai,
ha upévare hospital ha centro de salud kuéra ndoguerekói umi pohâ ha
tembiporu tekotevêva, ha oî tapiaite omba’apo’ÿre (en paro técnico)
ndaikatúigui ome’ê servicio a la gente.
G.
RECOMENDACIÓN KUÉRA
47.
Umi mba’e ja’eva’ekue ári, la Comisión ojerure Estado paraguáyope
omotenonde añete haguâ umi derecho humano social ha económicopegua. Estado
paraguayo oñeha’âmbaite va’erâ ha omoî tembiaporâ oipytyvôva tetâ
mongakuaa económico ou porâ haguâicha umi oiko’ivévape. Ko púntope
oguereko va’erâ tesa renondépe upe he’íva Informe sobre Desarrollo
Humano “tekotevêha oñemoî umi tembiaporâ ombojoajúva akarapu’â
económico ha derecho kuéra. Umi recurso ñemohenda ha pe crecimiento
económico ñemboguata ou porâ va’erâ imboriahúva kuérape, ojekakuaa
haguâ humano háicha, ha derecho kuérape. Umi recurso osêva economía
kakuaakuégui ojeporu va’erâ ojehapo’o haguâ mboriahu, oî haguâ
akarapu’â humano ha iñañete haguâ derecho humano kuéra”.
48.
Umi tape ojechaukáva apytépe oñerairô haguâ mboriahu, oî: “1) toñeha’â
economía ñemongakuaa ou porâva imboriahúva kuérape. Umi tetâ
iproducción’íva omboguata pya’eve va’erâ ikakuaa económico, ou porâ
haguâicha mboriahu poguýpe oikóvape, humano rekópe ha avei mba’e
jeguerekópe. 2) Toñemohenda porâve presupuesto kuéra. Oñemoî va’erâ
gasto tekotevêva umi oñekotevê añetetehápe, ha upéva he’ise oîva’eraha
itenondéva ha noñembotapykuéi va’erâ umi oiko’ivéva. 3) Toñemoañete
participación. Imboriahúva oguereko derecho oñehendúvo chupe oiko jave
decisión opokóva hekovére. Ko’âvarâ tekotevê tuichave espacio
político, oguereko haguâ voz imboriahúva ha avei idefensor kuéra; upépe
oike avei organización no-gubernamental kuéra, umi medio de comunicación
ilíbreva ha mba’apohára kuéra organización. 4) Toñeñangareko tekoha
rehe ha capital social oguerekóva umi comunidad imboriahúva. Pe tekoha
natural ha umi joaju social ha’e mboriahu kuéra recurso oikove haguâ ha
osê haguâ mboriahu poguýgui. 5) Topa mbojoja’ÿ kuña rupi ha umi
imbovyvévare oikóva. Tekotevê oiko reforma social opa
haguâ pe mbojoja’ÿ”.37
49.
Tekotevê avei ojeguereko tesa renondépe, he’i haguéicha peteî kuatia
oguenohê va’ekue Banco Mundial, “umi red seguridad social rehegua, ha’éva
seguro omba’apo’ÿvape, pytyvô estúdiore jepagápe, tembiapo renda
oñembohetave ha umi pytyvô alimentorâ, ko’âva oî manteva’erâ
ojeguereko haguâ peteî recuperación ohupytýva opavaitépe”.
50.
Iporâ avei, umi tembiaporâ oñemoîva apytépe, ojeguereko en cuenta ko’â
consideración:
Pe
akarapu’â económico ko’âgagua omoî ramo empleo oikotevêva
ñembokatupyry porâve, he’ise ojehapo’o haguâ mboriahu, tekotevê
oñemoporâve tekombo’e umi oiko’ivévape guarâ. Upéva he’ise oîva’erâha
hetave mba’e ojestudiáva ha icalidad porâvéva, avei tekotevêta oî
hetave umi ostudiaséva.
Pévagui
osê avei tekotevêtaha oñemoî tembiaporâ mitâ hi’areve haguâ
escuélape, ha omongakuaa haguâ hembikuaa oñepytyvôkuévo chupe tesâime
ha karu porâvépe.
(...)
Tuicha
importancia oguereko pe riqueza tetâmegua ñemboja’o porâve. Ko’âva
apytépe oike hína reforma agraria, impuesto umi herekopy tuichávare ha
herénciare, umi privatización ojejapóva propiedad ohupyty haguâ
hetavépe, ha Estado rembiapo óga ñemoî ha crédito rehegua.
Mboriahu
jehapo’orâme oike avei umi tembiapo oipytyvôva oiko’ivévape omohenda
haguâ hembiapokue mercádope. Pe viru jeporuka (crédito) oñemyatyrô va’erâ;
tembiapokue jehepyme’ême ndaipóri va’erâi ñembojoavy, trabajo reka
ojehova’erâ ojehosehápe, ha ojeasegura va’erâ propiedad mboriahuvéva
mba’éva.39
51.
La Comisión Interamericana orrecomenda Estado paraguáyope tome’ê
importancia ha respeto umi derecho mba’apo reheguápe, mba’apohára
organización ha derecho seguridad social rehegua; tomoî tembiaporâ oiko
haguâ léipe he’íva salario mínimo rehegua; péva ohupyty va’erâ
peteî familia oikotevêva ojejogua haguâ.
Upéichante
avei oñemotenonde va’erâ okaraygua situación, umi problema hapo
pukuvéva oñesoluciona haguâ, ha tesâirâ tohupyty mayma Estado paraguayo
poguýpe oîvape.
[
Indice| Anterior | Próximo
]