OEA/Ser.L/V/II.110
Doc. 52
9 jasyapy 2001
Original: Castellanope

MARANDU MBOHAPYHA DERECHO HUMANO 
KUÉRA REHEGUA
PARAGUÁIPE

MOAKÂHA V

DERECHO KUERA MBA’E REKOPÝPE,
JEIKO OÑONDIVÉPE HA ARANDUKUAÁPE

A.            ÑE’Ê YPY

1.          Convención Americana he’i iñepyrûmbýpe, “oiko haguâ yvypóragui peteî tekove heko’apytî’ÿva, kyhyje’ÿre oikóva ha miseria poguýgui osêva, tekotevêta oguereko forma oiporúvo iderecho mba’e rerekopýpe, jeiko oñondivépe ha arandukuaápe, umi derecho civil ha político peguáichante avei”. Ko púntope nda’aréi he’ihague la Comisión, “añete, pe vida digna jeguerekópe oî ndaha’éi jeikovénte, oike avei oîmba porâvo persona háicha, oguerekóvo libertad personal, avei umi derecho democracia ñemboguatápe ha ambuekuéra derecho civil ha político”.[1]

2.          La Comisión ogueromandu’a “Protocolo de San Salvador” avei iñepyrûmbýpe orreconoceha “relación kytâ’i oîva Derecho Económico, Social ha Cultural kuéra umi derecho civil ha político kuéra ndive, porque mayma derecho kuéra oîmba oñondive ha ndaikatúi jaipe’a ojuehegui; ha ipyrenda ha’e yvypóra rekokatu; upéicha rupi oñeñangareko porâ va’erâ hesekuéra iñañete paite haguâ; ha araka’eve ndaikatúi oñembyai alguno oñemoporâ haguâ otro”.

La Comisión imandu’a avei he’iva’ekue Presidente de la Corte Interamericana de Derechos Humanos rehe, Profesor Antonio A. Cançado Trindade:

Oñembyai ramo umi derecho económico, social ha cultural kuéra, por ejemplo mboriahuete rupi, opoko umi tapicha rekovére, hekove completo rehe (avei civil ha política); péicha jahecha derecho humano kuéra ojoajupaha oñondive ha ndaikatúi jaipe’a ojuehegui. Mboriahu vaiete oîhápe, ndaiporivéima voi mba’eveichagua derecho humano. Mba’éicha ñañe’êta derecho a la libre expresión rehe ndaipóri ramo derecho a la educación? Mba’éicha oîta derecho jaha haguâ jahasehápe nañande rógai ramo voi? Mba’éicha oîta derecho japarticipávo tetâ ñemboguatápe ndajarekói ramo derecho jakarúvo? Mba’éicha ñañe’êta derecho a la asistencia jurídica rehe ndajarekóirô presente upe jave avei pe derecho a la salud? Ha péicha heta oî umi ejemplo. He’ise enterove ñañandu ñande rekove ára ha araguápe derecho humano kuéra ndaikatuiha jasepara ojuehegui. Ha’e peteî realidad ndaikatúiva ñamboyke. Ndaikatuvéima ñamoha’eño umi derecho, oho manteva’erâ oñondivepa.[2]

3.          Ko oportunidadpe la Comisión ombopukuve ko’â consideración, oguerekópype en cuenta pe situación económica vaiete ohasáva Paraguái ha mba’éichapa upéva opyvoi vai derecho económico, social ha cultural kuéra rehe ko tetâme.

4.          Ohasávo el tiempo ojehechakuaa derecho económico, social ha cultural kuéra ndaikatuiha jaipe’a umi derecho civil ha político kuéragui, ha odependeha ojuehe. Jarekóvo en cuenta derecho humano kuéra ndaikatuiha jaipe’a ojuehegui, la Comisión oikuaaukase ojepoko vai ramo derecho económico, social ha cultural kuéra rehe, generalmente ogueru avei jepoko vai umi derecho civil ha político rehe. Añete, peteî tapicha ndohupytýiva suficiente educación, sa’ive oguerekóta térâ ndoguerekomo’âi voi derecho oikovévo. Ko’â mba’e ikatu oguereko igrádo según mba’eicha pevépa ojeviola umi derecho económico, social ha cultural kuéra; ko’â derecho sa’ive ojererekórô, sa’ive ojererekóta avei umi derecho civil ha político kuéra. Upévare ojeviola paite ramo derecho económico, social ha cultural kuéra, ojeviola paitéta avei derecho civil ha político kuéra. Péva ojehu oî ramo pe mboriahu ivai paitéva.

5.          Añete, peteîva umi situación kuéra apytépe opoko vaivéva ko’â tetâme derecho humánore ha’e pe mboriahuete, heta hetave tapicha osufríva. Ndaha’éi sociedad civil ha Estado kuéra añónte orreconocéva ko mboriahu ivaive ha ojepysoveha ohóvo, ha tekotevêha ojeheka solución chupe guarâ, sino avei upéicha ohecha umi institución ha organización mundial kuéra, péicha la ONU, Banco Mundial ha Banco Interamericano de Desarrollo. Comisión de Derechos Humanos ONU pegua péicha he’i:

Pe mboriahuete ombotove mayma derecho humano kuéra. Pe mboriahuete ombojoaju upéicharô ojuehe peteîteîva umi derecho tapicha oguerekóva. Estado kuéra oguereko responsabilidad omoañetévo derecho kuéra umi imboriahuvéva mba’éva.

(...)

Mboriahuete oî ramo ndaikatúi ete voi ojeporu pe derecho he’íva ojeikove porâmi va’erâha (art. 25 Declaración Universal de Derechos Humanos); ha jahechápype mayma aspecto ñande rekovépe ndaikatuiha jasepara ojuehegui, umi tapicha imboriahuetévagui ojepe’a paite voi derecho humano completo. Heta jevy nda’ijái voi sociedad ryepýpe ha upéicha oñemboyke chupekuéra ñemongu’e económico ha socialgui, ha ndaikatúi oiporu iderecho, tenonderâite umi necesidad guasuve reheguáva. Pe mboriahuete ohechauka porâ, aipórô, mba’éichapa derecho humano kuéra ojoajupa oñondive.[3]

6.          Peteî infórmepe, oñondive oprepara va’ekue ko’â banco; Banco Africano de Desarrollo, Banco Asiático de Desarrollo, Banco Europeo para la Reconstrucción y el Desarrollo, Banco Interamericano de Desarrollo, Fondo Monetario Internacional ha Banco Mundial, peteî aty ojapo haguâ hikuái Grupo de los 8 háicha, Okinawa, Japónpe, julio 2000pe, péicha he’i:

Pe mboriahu ndaha’éi plata’ÿ añónte, ogueroike avei aspecto económico, social ha tetâ resambyhy rehegua. Económicope, imboriahúva ndoguerekói ingreso ha recurso ha avei oportunidad. Nda’ijái mercado ha empléope, sa’i rupi icapacidad, oñemomombyry ha oñemboyke rupi chupe. Sa’i educación oguerekógui, hasy ohupyty haguâ trabajo ha información jeiko porâve rehegua.

Oguereko rupi problema de salud, ofaltágui karu porâ, higiene ha servicio de salud, ombohasyvéntema chugui omba’apo porâmi haguâ, hete ha iñakâ ome’êha peve. Ko’âva ári ou pe inseguridad. Ha oikove rupi pe hembe’y rupi, recurso’ÿre, ndaikatúi ogueropu’aka térâ osê jejopy poguýgui. Ivaive haguâ, pe estructura social ha umi institución kuéra voi omboyke imboriahúvape ha nda’ijái umi decisión oikohápe, akarapu’â social ha económico oñemboguata haguâ.[4]

7.          Tetânguéra léi ryepýpe, derecho humano reheguáva, pe mboriahu, ha tenonderâ pe mboriahuete, tuicha opoko derecho humano kuéra jeporu rehe. Upévare oje’e va’ekue “pe mboriahu ndaha’éi plata’ÿ añónte. Ha’e peteî jereko’ÿ heta aspéctope. Pe ingreso ndaha’éi ramo jeikove paite, pe ingreso’ÿ ndaha’e va’erâi jeikove’ÿ... Pe mboriahu ha’e privación mba’e iporâvagui peteî tapicha ikatúva ojapo térâ oiko chugui”, avei “derecho humano kuéra ogueroike pe idea mayma tapicha ikatuha ojerure tojeprotege abuso ha privación etágui, ha toñemoañete ilibertad, hekove iporâ haguâ.[5]

8.          Problema kuéra mboriahu rehegua, añete, noñesolucionái tetânguéra léi ñemoneî rupivénte térâ tetâmegua leikuéra ñemoîme añónte. Pe “Informe sobre Desarrollo Humano 2000”pe oje’e, ha hendápe porâ, “leikuéra ñemoî, ijehegui reínte, ndaikatúi ogarantiza derecho humano kuéra. Tekotevê avei oî umi institución omyaña va’erâ pe proceso jurídico ha avei peteî arandukuaa, leikuéra ha tekoporâ rehegua, omombarete haguâ, ndaha’éi oamenaza haguâ, estructura jurídica kuérape. Oîva’erâ avei peteî ambiente económico favorable. Ha katu oî ramo mboriahuete ha sa’ieterei ingreso, hasy ojejapo haguâ peteî estructura suficiente ogarantizava’erâ mayma derecho humano opavaite tapichápe”.[6]

9.          Oje’eva’ekue avei “pe mboriahu ojepysoha ohóvo; opoko vai la cuarta parte rehe tetânguéra oñakarapu’âva ohóvo. Ivaive haguâ, heta hetave ohóvo umi desigualdad (joja’ÿ), ndaha’éi ingreso ha riquézape añónte; avei umi servicio social ha recurso productivo jeguerekópe.. Umi desigualdad okakuaáva ohóvo ikatu omokangy umi libertad civil ha política ojehupytyva’ekue con sacrificio América Latínape... Mboriahu ha desigualdad oheko’apytî tapicha kuérape, omoî chupe ñemboyke ha ñembotapykue rapépe, opaichagua violación oiko haguâicha iderecho kuéra rehe”.[7]

10.          Tenonderâite voi oñeme’ê va’erâ importancia oikotevêva pe problema guasuetépe ha’éva mboriahu. “Oikórô tortura peteî tapicháre, oñeko’ôi, ha hendápe porâ, la opinión pública. Ha katu 30 mil ári mitâ omanóva ára ha ára, ikatúva kuri oñerremedia, ndojeguerekói en cuenta. Mba’éicha rupi? Ndojehechái rupi umi mitâme mboriahúgui”.[8]

11.          Peteî sentencia nda’aréi osêva’ekuépe péicha he’i la Corte Interamericana de Derechos Humanos:

Ko’â último áñope ivai vaive ohóvo heta gente rekove Convención Americana omoneî va’ekue retâme, ha derecho a la vida ja’erô jareko manteva’erâ en cuenta ko’â situación.

(...)

Pe mba’épa jajapóta ñande rekovégui, péva oî voi pe derecho jaikovévo ryepýpe; iñañete haguâ, oikotevê jeikove porâ, jeiko kyhyje’ÿ ha toîmba porâ pe persona humana.

(...)

Pe tapicha imitâme oikovéva miseria poguýpe, ojehu háicha heta tetâme América Latínape, ikatu’ÿre oguereko iproyecto de vida, oñandu peteî teko’asy ha’etéva ñemano angapegua (muerte espiritual); pe ñemano físico (tetepegua) oúva kóva rire, ha upéicha oikove jave, omoguahê hu’âme pe tapicha rekove oñembyaipáva hína. Ko’â ofensa ombyai ndaha’éi umi osufríva hi’ángape ha hetépe añónte; ohupyty ha ombosufri avei hembiayhu kuérape, tenonderâite isykuérape, generalmente oikóva avei teko’asýpe.

(...)

Derecho a la vida nde’iséi ndaikatuiha jaipe’a avavégui hekove ha upéva añónte; he’ise avei toñemoî oñekotevêva ani haguâ ojepoko vai pe derecho rehe.

(...)

Heta hendáicha ikatu ojepe’a rei peteî tapichágui hekove: oiko ramo hese delito vai ha’éva jejuka, ha avei ndojepe’ái ramo umi circunstancia ombohapéva tapichakuéra mano.

(...)

Jaipe’a rei tapichágui hekove ndoikói, aipórô, jejuka rupi añónte; oiko avei ojepe’árô chugui derecho oikove porâ haguâ. Ha péicha jahecha derecho a la vida oîha umi derecho civil ha político apytépe ha avei derecho económico, social ha cultural kuéra apytépe; avei omyesakâ derecho humano kuéra ojoajupaha oñondive ha ndaikatúi jaipe’a ojuehegui.[9]

12.          Py’ÿinte oje’e Estado ndoguerekóigui recurso suficiente ndaikatuiha oñangareko porâ derecho económico ha social kuéra rehe. Ko púntope iporâ ja’e Estado nomoîriha suficiente recurso ko’â mba’épe guarâ, ha katu jahecha va’erâ ndaha’éi pe hetakue añónte sino pe mba’éichapa ojeporu umi fondo.

13.          Upévare oje’e Estado kuéra ogastáva derecho económico ha social kuéra rehe, michî voínte ha avei oñemboja’o vai... Cada año ofalta 80 mil millones de dólares ko’â serviciope guarâ umi tetâ oñakarapu’âva ohóvope. Pe pacto 20:20 oñehenóiva ojerure ojeporu haguâ 20% presupuesto nacionalgui ha 20% ayuda oúvagui umi necesidad básicape guarâ. Ha katu gasto tapiaite michîve, entre 12 ha 14% treinta tetâme, omombe’u háicha peteî estudio nda’aréi oikova’ekue... Umi ayuda me’êha ome’ê amo 8,3% rupínte voi”.[10] Jepémo upéicha, jareko va’erâ en cuenta “ndaha’éiha ohóva ijeheguínte oñondive recurso ha derecho. Iplata hetágui umi tetâ irríkova nde’iséi ndojapomo’âiha violación vai derecho humánore; upéichante avei umi tetâ mboriahu, sa’i plata oguerekóva, heta mba’e porâ ojapo... Oguereko relación recurso jeguereko ha derecho económico ha social kuéra ñeñangareko ndive. Ha katu opaichagua oî; oî tetâ peteîcha iplata hetakuépe ha tuicha iñambuéva ko’â deréchore ñeñangarekópe, ohapo’o haguâ analfabetismo (kuatia moñe’êkuaa’ÿ) ha mitâ kambu ñemano oje’evita kuaáva.[11]

14.          Upe informe yvypóra akarapu’â reheguápe oje’e “oîha heta democracia noñangarekóiva ni nombohapéiva derecho humano kuéra. Jepémo ha’e progreso upe gobierno democrático ojeguerekóre ko’âga mundopýpe, umi problema derecho humano rehegua noñesolucionái oñecambia haguére peteî gobierno autoritario ambuére oîhápe jepi elección kuéra. Cambio añetete ombopyahu va’erâ avei derecho humano rehegua. Oî cáso democracia oîhápe ivaive hague derecho humano heta grúpope guarâ. Ambueve cásope tetânguéra aty voi ndojapói mba’eve ojepoko vai ramo derecho humánore umi tetâ oîhápe democracia”; he’i avei

Umi tetâ imboriahúva tekotevê okakuaa pya’eve oguereko haguâ recurso tekotevêva ohapo’o haguâ mboriahu ha omoañete derecho humano kuéra. Ha katu akarapu’â económico añónte ndaha’éi suficiente. Tekotevê omoirû chupe Estado rembiapo omoîva fondo pobreza cóntrape guarâ ha akarapu’â oiko haguâ avei oñemoî va’erâ institución, osê va’erâ leikuéra térâ oñembopyahu va’erâ omyaña haguâ derecho humano kuéra.

(...)

Peteî jeiko porâmi, jekaru hekópe ha ñeñangareko porâmi tesairâ ha ambueve mba’e económico ha social ojehupyty kuaáva: ko’âva ndaha’éi desarrollo rembiaporâ añónte; ha’e avei derecho humano yvypóra rekokatu ha reko apytî’ÿ ndive ojoajúva.

(...)

Estado ha’e responsable tenondete oîva, omboguatávo tembiapo ikatúva guive, opa haguâ ohóvo mboriahu. Hembiaporâ tee ojapokuévo ocumplíta ohóvo upe responsabilidad oguerekóva.[12]

15.          Comisión Interamericánape guarâ hesakâ ndaha’eiha Estado añónte oñeha’â va’erâ mboriahu cóntrape; ha katu upéva nde’iséi ndoguerekoiha responsabilidad oha’âvo ikatumíva, tembiaporâ político ha económico rupive, opa haguâ pe mboriahu. Oje’e haguéicha:

Estado ndaikatúi ojehekýi responsabilidad oguerekóvagui omoîvo tembiaporâ oñesê haguâ mboriahu poguýgui. Ha katu naha’eñói oguereko tembiaporâ. Peteî tetâ oîhápe economía ijehegui oguatáva, pe akarapu’â económico ha social ikatúva ohapo’o mboriahu, odepende sector privado rehe, empresario kuéra rembiapóre ha sociedad civil rehe, ha ko’ápe oike hína comunidad, familia, sindicato, patrón, organización ndaha’éiva gobiernopegua, grupo religioso ha ambueve.

(...)

Okakuaavévo mundopýpe joaju económico, sa’ive oñemongu’e ijeheguiete Estado kuéra hembiaporâ tee ñemoîme, omopychi’îva chugui umi acuerdo tetânguéra oñondive ojapóva, avei ocompeti kuaa haguâ mercado mundialpe ha umi acuerdo omoîva viru oiporukáva tetâ imboriahúvape. Tuichave responsabilidad ko’âga oguereko umi mundial háicha ipu’akáva –avei Estado kuéra ojoajúva institución mundial háicha– oipytyvô haguâ tapicha kuéra mboriahúpe, oîva tetâ rico ha tetâ mboriahúpe iñañete haguâ iderecho económico ha social kuéra.[13]

16.          Estado rembiapo economíape oguereko va’erâ en cuenta enteroitépe, iplátavape ha imboriahúvape. Oje’éma haguéicha, “ndaha’éi okakuaánte va’erâ pe economía. Ikatu oheja hetápe mboriahu ivaivévape, trabajo’ÿre, nomoîrigui puesto de trabajo. Iñe’ê’ÿre, omoañete’ÿre participación. Porvenir’ÿre, ombyaipávo tekoha ñemonare kuérape guarâ. Ha hapo’ÿre, ombyaívo tekotee ha tembiasakue”.[14]

17.          Comisión Interamericana de Derechos Humanóspe guarâ pe mboriahuete ha’e violación ohupytýva opavaite derecho humánope, civil ha político kuérape, ha avei social, económico ha cultural kuérape. Derecho jeikove porâ ojerure heta mba’e: ndaha’éi umi derecho civil ha político añónte, ha’éva por ejemplo jejuka rei, oîmba porâ ipersónape, oguereko libertad ha oparticipa democracia ryepýpe. Estado kuéra omoîva’erâ recurso tekotevêva derecho económico ha social kuérape guarâ, ha avei omañava’erâ mba’éichapa ojeporu umi recurso. Experiencia ohechauka mba’éichapa mboriahuete ombyai democracia reko, ndaikatúi tetâyguakuéra oparticipa ni ohupyty justicia iñañete haguâ derecho humano kuéra.

B.            LEIKUÉRA REHEGUA

18.          Pe Declaración Americana de los Derechos y Deberes del Hombre, ha’éva tetânguéra Americapegua kuatia derecho humano rehegua, ojopýva chupekuéra léi renondépe ha iñe’êrendu va’erâ chupe mayma Estado oîva OEApe [15], oñe’ê derecho económico, social ha cultural kuéra rehe ko’â artículope: VII, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI ha XXII; ko’âva apytépe oî oñecumpli va’erâ sa’i sa’ípe ha avei umi ko’âgaite guarâma voi, oîháicha artículo VIIpe Sy ha Mitâre ñeñangareko rehegua.

19.          Convención Americana avei, omomba’e jey jey va’ekue (orratifica va’ekue) Paraguái el 24 de agosto 1989pe, artículo 26pe he’i Estado kuéra oguerekoha obligación “ojapóvo los pasos, tetâpýpe ha tetânguéra pytyvô rupive, tenonderâite virúpe ha técnicape, ohupyty haguâ ohóvo ko’â derecho (...), ome’êha peve umi recurso disponible, leikuéra ha ambueve medio ikatúva rupive”. Ko púntope la Comisión he’ive:

Jepémo upe artículo 26 nomoîri peteîteî umi tembiapo tekotevêva oiko, ha oheja Estádope tomoî umi tembiaporâ administrativo, social, leipegua térâ oimehaichagua ouporâtava, katu omoî Estado ári upe obligación ombohape ha omboguata añete haguâ umi tembiaporâ ko’â derecho rehegua. Akarapu’â progresivo he’ise oîva’erâha ohóvo continuado oso’ÿre umi tembiaporâ omoañetéva ko’â derecho.[16]

20.          Ko punto rehegua avei, upe “Protocolo Adicional a la Convención Americana sobre Derechos Económicos, Sociales y Culturales”, oñehenóiva avei “Protocolo de San Salvador”, ombo’aje ko’â derecho: mba’apo, seguridad social, tesâi, jekaru, tekombo’e ha hetave derecho rehegua; ko’âva, pe Protocolo voi he’iháicha iñepyrûmbýpe, “ndaha’éi peteî Estadopegua haguére, sino ojeguereko persona humana haguére. Upe Protocolo, omomba’e jey jey va’ekue Paraguái 1997pe, omanda ñepyrû el 16 de noviembre 1999 guive ha ha’e ko’âga peteî ley internacional ocumpliva’erâ Paraguái.

21.          Paraguái omoneî va’ekue avei pe “Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales”, ojejapo va’ekue la ONU ryepýpe 1966pe. Ko Pacto he’i artículo 11pe:

Mayma Estado omoneîva ko Pacto, ohechakuaa mayma yvypóra oguerekoha derecho oikove porâmívo, ha’e ha hogaygua, ha upéva he’ise jekaru, ao, oga, ha oñakarapu’â haguâ ohóvo hekovépe. Estado kuéra ojapóne ikatúva iñañete haguâ ko derecho, ha upevarâ ikatuha tuicha oñopytyvô tetânguéra.

22.          Ko’â tetânguéra ñe’ême’ê ja’eva’ekue, oguereko tuicha importancia he’ígui Leiguasu artículo 137pe: “Constitución, ñe’ême’êmbyre ambue tetânguéra ndive, oñemoneî ha oñemoañete va’ekue, leikuéra Congreso remimoîngue ha tembiapoukapy oñemoneî va’ekue avei uperire, ko’âva ha’e derecho positivo Paraguáipe ha ojererekova’erâ ovalekuépe ko’ápe hysýi háicha”.

23.          Ko Leiguasu he’iháicha, umi ñe’ême’ê tetânguéra ojapóva oñondive, tuicha importancia oguereko derecho económico, social ha cultural kuérape guarâ Paraguáipe.

C. IÑAÑETÉPA DERECHO ECONÓMICO, SOCIAL HA CULTURAL KUÉRA PARAGUÁIPE

24.          Umi tetâ omyenondévare odepende, tenonderâite, umi derecho económico, social ha cultural kuéra iñañete haguâ, ha avei recurso financiero retakue tuicha importancia oguereko. Ko púntope, Paraguái economía ndoho porâi hína ha upéva opoko vai ko’â derecho rehe. Peteî economista omyesakâ ko punto ha he’i: “economía pyrenda Paraguáipe ha’e tenonderâite tembiapo agropecuario, energía eléctrica, ha producto tetâme oikéva ha osê jeýva Brasil ha Argentina gotyo; omoirû ko’âvape actividad comercial ha servicio tetâ ryepýpe oku’éva. Sector agropecuario omoînge 26% PIBpe guarâ ha 90% ári ambue tetâre oñemondóva”.[17]

25.          Marandu oguahêva Comisiónpe he’i avei 1996 ha 1997 pukukue, economía Paraguáipe okakuaa hague 1,3% ha 2,6% Producto Interno Bruto, PIBpe; 1998 ha 99pe katu (ojecalcula) oho hapykuévo peteî 0,5%, ha oiko déficit comercial (sa’ive exportación ha upéichante avei importación). Ko’âva ári oîve:

Gobierno sa’ieteve ombyaty impuesto kuéra 1999pe, sa’ive rupi actividad económica ha heta rupi opaga’ÿva, 63% rupi según FMI. Ko’âva apytépe, pe IVA (Impuesto al Valor Agregado) ha’e upe hetave viru omoîngéva Estádope; péva ohechauka sistema tributario Paraguaipegua ohoha hapykuévo, he’iséva umi sa’ive oganáva hetave opaga.

(...)

Upevére ikatu jahecha hetave ogasta hague el Gobierno umi tekotevê social rehe década del 90 pukukue (...). Ha katu upéva nde’iséi hetavépe oguahê hague umi servicio (tekombo’e, tesâi rehegua, y hesâiva), ojeporu rupi ojepaga hetave haguâ upe sectorpe omba’apóvape.[18]

26.          Ko situación económica oîva Paraguáipe opyvoi mbarete trabajo jeguereko rehe, ha’éva condición tapicha kuéra oñangareko haguâ iderecho económico ha social rehe. Ojecalcula oîha 14,3% nomba’apóiva, umi omba’apo va’erâ kuri apytégui, ha 19,1% umi omba’apo’imínteva.[19]

27.          Ñañe’êrô pobreza rehe, Paraguái ha’e peteîva umi tetâ oñemboja’o vaiveha la riqueza; 20% umi iviru hetavéva oguereko el 62,4% oikéva tetâpýpe, ha 10% imboriahuvéva oguereko 0,7% nte... Ojecalcula entre 1995 ha 1998 pe pobreza tetâpypegua okakuaa hague 30gui 32%pe, ha pe mboriahuete ojupi hague 14gui 17%pe (...). Ha’e peteî problema tuicháva pe mboriahuete ojepysóva okaraygua apytépe, ijyvy’ÿva ha ipyvy ‘íva apytépe. Hetaitereípe ohupyty rupi –entre 600.000 ha 700.000 tapicha– ha heta rupi ohejáva hekoha oho haguâ oiko umi ciudad rembe’y rupi; ko’âva oiko oheka trabajo ha omba’apo mante ijeheguírei oimeraêva mba’épe.[20]

28.          Jahecha haguâ umi resultado Paraguái ohupytýva derecho económico, social ha cultural kuérape ko’â último áñope, ikatu ñamaña umi “Indice de Desarrollo Humano”[21] oguenohêva el “Programa de Naciones Unidas para el Desarrollo” (PNUD) rehe,[22] ha avei umi akarapu’â rechaukaha oguenohêva cada año Banco Mundial[23]. Umívare ñamañárô, ikatu ja’e ndoikoiha tuicha avance Paraguáipe ko’â último áñope derecho económico, social ha cultural kuéra reheguápe.

29.          Ko’â ja’éva hesakâta jahesa’ÿjóro algunos datos. Pe “Indice del Desarrollo Humano” del PNUD omombe’u entre 1990 ha 1998pe akarapu’â Paraguáipe sa’ieterei okakuaa hague, 0.024%nte.[24] Añete, ohechauka 1990pe, Paraguái oîhague 84hápe tetânguéra apytépe (Indice de Desarrollo Humano upérô oguerekóva ha’e 0,706); upéi, 1998pe opyta 81hápe, umi 174 tetâ ostudiáva’ekue pe Programa (índice upérô oguerekóva ha’e 0,736). Ko’â mba’e ohechauka sa’ieterei oavanza hague, heta áño ohasa rire peteî cífragui ambue cífrape.

30.          Umi Indice de Desarrollo ombosako’íva cada año Banco Mundial, “Reporte sobre el Desarrollo Mundialpe”, ohechauka oîha ipositívova ha avei inegatívova. Umi positivo apytépe jajuhu entre 1970-1975 ha 1995-2000pe jeikove pukukue ojupi hague; ohasa 65gui 69áñope[25]. Umi negativo ohechauka ojeguevi hague, por ejemplo hetaveha mitâ michî omanóva. Añete, entre 1980-1996 omano 59 mitâ mil onacéva apytégui; entre 1992-1997 katu ojupi 61pe umi mitâ omanóva cada mil nacimiéntogui.

D.            OKARAYGUA REMBIASA REHEGUA

31.          Okaraygua retakue Paraguáipe ohupyty 50% rupi, tetâpýpe oikovéva apytégui, ha opoko vai hesekuéra jehasa asy económico oîva Paraguáipe. Péicha ojehai va’ekue ko púntore:

Ivai vaive ohóvo okaháre oikóva rekove ha oguerekóma problema ipu’aka haguâ alimentación rehe, tenonderâite umi kokueygua tres hectáreas guýre oguerekóva; ko’âva apytépe pe mboriahuete ohupytýma 62%. Ko’â tapicha ojapo chánga pe izónape ha sa’ive omba’apo ohóvo oúgui pe crisis mandyjúpe ha upévare nda’ipu’akavéi hukuái ni karurâre; sa’ieterei ijyvy ha ndorekói capital, upéicha rupi ndaikatuvéi oguereko suficiente hi’upyrâ.[26]

32.          Pe mba’éicha rupípa imboriahuve ohóvo okaháre oikóva Paraguáipe ha’e pe yvy’ÿ. Upévare péicha oje’e:

Siglo 21pe jaikévoma, tapicha chokokuégui hesa’ipa ijyvy hetavégui yvýre oikotevêva. Ko’â mba’e oiko oñemboja’o ja’ovégui ohóvo umi yvy, peteî túva ojapóva ta’yrakuérape (...)

Pe yvy’i ha pe mboriahuete oho oñondive okaháre; ndoguerekóiva yvy imboriahu vaive ohóvo (...)

Peteî 1,5% mba’apoha guasu oîva okaháre, ha’éva yvyguasu mymba kuéra rendaguâ, oguereko 79% umi yvy productivo; upe aja, haimete 88% mba’apoha avei okaháre, tapicha chokokue pópe oîva, ohupyty 8% nte yvy productivo. Ko’â mba’e ohechauka yvy ñemboja’o Paraguáipe ivaiha, ijatypágui mbovymi pópe; ivaivéntema kóva ha’égui tetâ América Latinape hetaveha okaháre oikóva (...)

Yvy ñemboja’o vaígui ou umi nda’ijáiva sociedadpe, oñemohembe’ýva ha ohasa asýva okaháre. Pe reforma agraria ha’e peteî derecho ne’îrava iñañete hetave tapicha okarayguápe guarâ.[27]

33.          Ko’â jahecháva ndive oho avei, yvy jeguereko rire “Estado omoîva’erâ tembiaporâ iñambue haguâ ohóvo producción okaháre, tembiapo tuichávape guarâ ha avei michivéva familia háicha oñemboguatávape guarâ oî va’erâ infraestructura kuéra tekotevêva, imbarete jey haguâ sociedad campesina, oñemoderniza haguâ, tomba’apo ijehegui ha ani tapiaite oiko umi político poguýpe.[28]

E.         DERECHO MBA’APO, JOAJU HA SEGURIDAD SOCIAL PEGUA

34.          Derecho oñemba’apóvo ha’e peteî derecho humano tuicha importancia oguerekóva ikatu haguâicha iñañete ambuekuéra derecho; ha’e avei derecho tenonderâite omoîva pe Protocolo de San Salvador, upéva he’i artículo 6 ha 7pe: “Estado kuéra oñecomprometeha omoîvo tembiaporâ ikatu haguâicha iñañete pe derecho al trabajo; avei ogarantiza va’erâ leikuérape tenonderâite pe jehepyme’ê tembiapokuére, ikatu haguâicha mba’apohára oikove porâmi ha’e ha hogaygua kuéra”.

35.          Ojapo aja vista Paraguáipe ha uperire avei, oguahê la Comisiónpe heta denuncia derecho al trabajo rehegua. Oñemombe’u Comisiónpe:

Mba’apohára kuéra derecho naiporâiete Paraguáipe; economía ndokakuaái rupi, ivaivéva crisis política rupi; ombyaive mba’apo reko ha mba’apohára rekove.

Umi violación oikóva omba’apóva kuéra deréchore ko último tiémpope ha’e umi oikóva voi oúvo are guivéma; ñande py’apy haguâicha ndaipórigui castigo ha ndaikatúigui la sociedad omyatyrô.29

36.          Ambue problema oñemoguahê va’ekue Comisiónpe ha’e pe salario mínimo oñeme’ê va’erâ omba’apóvape. Ko púntore ojehai kuri péicha:

Patrón kuéra ojevale, heta haguére nomba’apóiva térâ omba’apo’íva, opaga haguâ oimeháicharei imba’apohára kuérape. Sindicato kuéra sa’ive ko áñope odenuncia ojepaga hague pe mínimo guýre ha katu hetave umi caso oñemomba’apoha 10 horas peteî árape ha ojepaga chupe 8 hora rehente.

Heta oî caso oñemomba’apo hague mitâme léi cóntrape, tenda iporâ’ÿva tesâi ha seguridadpe guarâme, hi’arive ojepaga’i chupekuéra. Omombe’u háicha Central Nacional de Trabajadores (CNT), ko’â mba’e oiko sector servíciope, umi supermercado rupi oñemomba’apo mitâ 14 ha 16 hora ha sa’ieterei ojepaga chupekuéra.

Oiko avei violación trabajo apo pukukuépe, umi transpórtepe oñemba’apo háicha. Umi chofer omba’apo 16 hora peve por día (...) ohupyty’ÿre umi beneficio oîva léi laboralpe. 30

37.          Oñemombe’u avei Comisiónpe heta mba’apo renda industrial, comercial ha servicio pegua, nome’êiha pe seguro médico, ndopagái IPSpe ha upéicha rupi pe mba’apohára oikotevê jave ndoguerekói ko’â servicio. Ojekuaauka avei Comisiónpe heta empresa nomoîriha umi tekotevêva seguridad-râ ha ipotî haguâ pe oñemba’apohápe; ko’â mba’e ombyai avei omba’apóva salud ha hekove.

38.          Derecho sindical rehe ñañe’êvo, jaikuaava’erâ Protocolo de San Salvador he’íva artículo 8pe:

1.      Tetânguéra ogarantiza va’erâ:

a.               derecho mba’apohára kuéra mba’éva, ojapóvo sindicato térâ oikévo umi oîmavape, ñangarekorâ iñinterése kuérare. Ko deréchope oike avei Tetânguéra ohejava’erâha sindicato kuérape tojapo federación ha confederación tetâpýpe ha toike umi oîmavape; upéichante avei tojapo organización internacional ha toike umi oîmavape. Tetânguéra oheja va’erâ toku’e ijeheguiete ko’â sindicato, federación ha confederación kuéra.

b.               Derecho ojapo haguâ huelga.

2.               Ko’â derecho ñambohysýiva jeporúre léipe oîva mante ikatu opoko, ha’éramo léi democraciapegua ha oñekotevêva hese orden público oñembyai’ÿ haguâ, oñangareko haguâ opavaite salud ha rekoporâ rehe, ha avei ambuekuéra derecho ha libertad rehe. Umi fuerza armada ha policía pegua, ha mayma oîva servicio público kuérape, ojapova’erâ pe léi he’iháicha.

3.               Avavépe ndojejopy va’erâi oike haguâ peteî sindicátope.

39.          Visita aja Paraguáipe, la Comisión oñombyaty Central General de Trabajadores (CGT) ndive, ha opávo pe aty omoî la CIDH pópe kuatiñe’ê he’íva:

Romombe’u avei peême heta persecución oguerekoha tapichakuéra omyakâva organización, umi institución pública ha privada hárupi, rohechágui ha’eha avei derecho humano itenondeva’erâ pe organización jeiko porâverâ ha leikuéra he’íva oiko haguâ.

Oî umi odefendekuévo mba’apo renda térâ omoporâségui mba’apoha, oikóva perseguido térâ oñemosêva Leiguasu ha ambue leikuéra yképe, ivaive haguâ ni orden judicialpe na’iñe’êrendúi. Tembiecharâ, Gobernación Alto Paranáme, Gobernador karai Jotvino Urunaga omosêmbaite dirigente sindical kuéra ha ombyai la Organización, ha upe aja mba’apohára kuéra ojapóma siete mése ndocobrái imba’apo repy. Kóva ha’e peteîvante umi caso oguerekóva ore Central.31

40.          Ko púntope avei, oipapa haguéicha Central Unitaria de Trabajadores (CUT), julio ha octubre del 99 pa’ûme, oñemosê 213 mba’apohára ojapose haguére sindicato ha oiko hague persecución dirigente sindical cóntrape ani haguâ ojapo térâ ombopyahu umi contrato colectivo trabajo rehegua. Péicha he’ive:

Ministerio de Justicia y Trabajo ndoguerekói, yma ni ko’âga, capacidad ocumpliuka haguâ umi contrato colectivo; sindicato kuéra ohecha umi mburuvicha trabajo rehegua omo’âha uvei umi violación ojapóva empresario kuéra, ha Estadogua rembiapo ko’â púntope ipuku ha igüelta eterei. Upevére, la CUT peguarâ ko Ministerio omba’apo porâve pe año 99 opapotávo, oñemoîvo Vice-Ministro del Trabajo ramo peteî ha’eva’ekue asesor jurídico CUTpe; upeguive ipya’eve umi trámite sindical ha oîve jerovia umi inspección Ministerio ojapóva rehe.32

41.          Ko’â punto rehegua iporâ jaikuaa la Comisión oguerekoha competencia umi denuncia individual ojejapóva Estado cóntrape, omoneîva’ekue Protocolo de San Salvador derecho sindical kuéra rehegua; ko’âva apytépe oî Paraguái. Añete, artículo 8(1)(a)pe oî compromiso ogarantizávo derecho mba’apohára kuéra oguerekóva ojapóvo sindicato ha oikévo umi oîmavape, oñeñangareko ha oñemombarete haguâ iñinterése kuéra. Upéichante avei artículo 19(6)pe he’i ojepoko vai ramo ko’â deréchore “peteî Estado Protocolo pegua cáusare”, upéicharô la Comisión ha la Corte Interamericana ikatúta oiporu pe sistema de petición individual oîva Convención Americánape.

42.          Seguridad Social rehegua, Protocolo de San Salvador he’i péicha artículo 9pe:

Derecho Seguridad Social pegua:

1. Mayma yvypóra iderecho seguridad social jeguerekópe, omo’â haguâ chupe ika’aru vove ha ndaipu’akavéi jave ojehe oiko porâmi haguâ. Omano ramo pe beneficiario, opytáta umi iñemoñarépe guarâ.

2. Ha’e ramo tapicha omba’apóva hikóni, derecho seguridad social pegua ha’eva’erâ oñepohano haguânte jepe, ha avei jubilación térâ subsidiorâ, oguereko ramo accidente omba’apohápe térâ mba’asy profesional; ha’e ramo kuña katu, ha’eva’erâ opytu’u haguâ imemby mboyve ha imemby rire.

43.          Ko derecho seguridad social pegua Paraguáipe ndoiko porâi heta mba’épe. Peteî estudio ojapova’ekue la OIT ári, ikatu ja’e:

Sa’ieterei oî Paraguáipe oguerekóva Seguridad Social.

(...)

Umi problema tenonderâgua ha’e: sa’ípe ohupyty, noñeme’êi heta mba’apohárape ha nahesakâi... Noñeñangarekói ndojevalevéiro ojehe, ojehejarei ika’arúmava, noñepytyvôi oî ramo omanóva, ko’âva ha’e problema ivaivéva okaháre; tava Paraguaýpe ijatypa umi oguerekóva protección ko’â púntope.

(...)

Umi omba’apóva ha noîriva asegurado ohupyty 60% ári, he’iháicha umi IPS omyakâva.

(...)

Pe Previsión ñemboguatápe katu mba’evete nahesakâi, umi viru jeporúpe ha avei umi información ñeme’ême.33

F.            DERECHO TESÂI REHEGUA

44.          Protocolo de San Salvador artículo 10pe omoî ko’â disposición derecho tesâi rehegua:

Derecho tesâimegua:

1. Mayma yvypóra oguereko derecho hesâivo, he’iséva oî porâmbávo hetépe, iñakâme ha teko ojoapytepeguápe.

2. Iñañete haguâ derecho tesâimegua, tetânguéra omoneîva Protocolo oñecompromete ohechakuaávo tesâi ha’eha mba’eporâ opavave mba’e, bien público, ha omoîvo ko’â tembiaporâ ogarantiza potávo ko derecho:

a. Ñangareko tenondegua tesâire, ohupyty haguâicha mayma tapicha ojeikohápe oîvape.

b. Mayma Estado ryepýpe oîvape ohupytyva’erâ umi servicio tesâirava.

c. Umi mba’asy oñembyaíva ha ovareíva ojehapejoko va’erâ.

d. Umi mba’asy oñemotiémpova (endémica), profesional ha opaichagua, ojehapejoko ha oñemonguera va’erâ.

e. Tetâgua ojehekombo’e va’erâ ohapejoko ha omonguera haguâ mba’asy, ha

f. Oñeñangareko va’erâ umi hasy reivéva rehe ha imboriahúgui opoko vaivéva hesekuéra mba’asy.

45.          Derecho tesâi rehegua Paraguáipe oikuaauka peteî estudio ojapova’ekue doctora Esperanza Martínez, Círculo Paraguayo de Médicos pegua, ha péicha he’i peteî hendápe:

Tesâi rehegua jehupyty oguereko relación viru jeguereko ndive; sa’i voi oñeñangareko salud rehe tetâpýpe; Ministerio de Salud pópe opyta 75% umi recurso tesâi rehegua. Upei ou IPS, iplata hetavéva Ministerio de Salúdgui, ha oñangareko 20% de la población rehe. Mokôive institución tuicha problema oguereko corrupción rupi, ha avei ofalta katupyry, hetavépe ohupyty ha servicio porâve.

(...)

Derecho a la Salud ha’étarô oportunidad mayma tetâgua ohupyty haguâ marandu, tekombo’e, ñangareko porâ tesâi rehegua, tekojoja ojerure háicha ha Leiguasúpe oîháicha, hesakâ eterei 1999pe ojeho hague tapykuévo.

Ko situación ivaive tuichave rupi mboriahu ha Gobierno ndohechakuaái rupi oñeñangareko porâve va’erâha salud rehe. Upéichante avei pe corrupción ha prebendarismo ha’e mba’asy guasu nopermitíriva oguata porâ umi plan, proyecto ha recurso kuéra jeporu.34

46.          Umi problema ojuhuva’ekue ko estudio apytépe oî: oñepyrû hague epidemia heta mba’asy rehegua año 99 pukukue; kuña membýva rehegua, he’i ko púntope Paraguái oîha mbohapyhápe hetakue ñemanóme Latinoaméricape, jepémo oî peteî “Proyecto de Salud Materna y de Desarrollo Integral del Niño” hérava, plata jeporúpe Banco Mundialgui ha Banco Interamericano de Desarróllogui, sa’ieterei oguata ko proyecto; “ojapo dos áñoma oñepyrû hague, tuicha gasto tetâme guarâ, ha katu sa’ieterei oî tembiapokue”. He’i avei pe estúdiope, “1999 ohasapa ambue año kuérape recurso sa’ikuépe sector salud peguarâ; upéi ou umi recurso jeporu vai, ha upévare hospital ha centro de salud kuéra ndoguerekói umi pohâ ha tembiporu tekotevêva, ha oî tapiaite omba’apo’ÿre (en paro técnico) ndaikatúigui ome’ê servicio a la gente.35

G.            RECOMENDACIÓN KUÉRA

47.          Umi mba’e ja’eva’ekue ári, la Comisión ojerure Estado paraguáyope omotenonde añete haguâ umi derecho humano social ha económicopegua. Estado paraguayo oñeha’âmbaite va’erâ ha omoî tembiaporâ oipytyvôva tetâ mongakuaa económico ou porâ haguâicha umi oiko’ivévape. Ko púntope oguereko va’erâ tesa renondépe upe he’íva Informe sobre Desarrollo Humano “tekotevêha oñemoî umi tembiaporâ ombojoajúva akarapu’â económico ha derecho kuéra. Umi recurso ñemohenda ha pe crecimiento económico ñemboguata ou porâ va’erâ imboriahúva kuérape, ojekakuaa haguâ humano háicha, ha derecho kuérape. Umi recurso osêva economía kakuaakuégui ojeporu va’erâ ojehapo’o haguâ mboriahu, oî haguâ akarapu’â humano ha iñañete haguâ derecho humano kuéra”.36

48.          Umi tape ojechaukáva apytépe oñerairô haguâ mboriahu, oî: “1) toñeha’â economía ñemongakuaa ou porâva imboriahúva kuérape. Umi tetâ iproducción’íva omboguata pya’eve va’erâ ikakuaa económico, ou porâ haguâicha mboriahu poguýpe oikóvape, humano rekópe ha avei mba’e jeguerekópe. 2) Toñemohenda porâve presupuesto kuéra. Oñemoî va’erâ gasto tekotevêva umi oñekotevê añetetehápe, ha upéva he’ise oîva’eraha itenondéva ha noñembotapykuéi va’erâ umi oiko’ivéva. 3) Toñemoañete participación. Imboriahúva oguereko derecho oñehendúvo chupe oiko jave decisión opokóva hekovére. Ko’âvarâ tekotevê tuichave espacio político, oguereko haguâ voz imboriahúva ha avei idefensor kuéra; upépe oike avei organización no-gubernamental kuéra, umi medio de comunicación ilíbreva ha mba’apohára kuéra organización. 4) Toñeñangareko tekoha rehe ha capital social oguerekóva umi comunidad imboriahúva. Pe tekoha natural ha umi joaju social ha’e mboriahu kuéra recurso oikove haguâ ha osê haguâ mboriahu poguýgui. 5) Topa mbojoja’ÿ kuña rupi ha umi imbovyvévare oikóva. Tekotevê oiko reforma social opa haguâ pe mbojoja’ÿ”.37

49.          Tekotevê avei ojeguereko tesa renondépe, he’i haguéicha peteî kuatia oguenohê va’ekue Banco Mundial, “umi red seguridad social rehegua, ha’éva seguro omba’apo’ÿvape, pytyvô estúdiore jepagápe, tembiapo renda oñembohetave ha umi pytyvô alimentorâ, ko’âva oî manteva’erâ ojeguereko haguâ peteî recuperación ohupytýva opavaitépe”.38

50.          Iporâ avei, umi tembiaporâ oñemoîva apytépe, ojeguereko en cuenta ko’â consideración:

Pe akarapu’â económico ko’âgagua omoî ramo empleo oikotevêva ñembokatupyry porâve, he’ise ojehapo’o haguâ mboriahu, tekotevê oñemoporâve tekombo’e umi oiko’ivévape guarâ. Upéva he’ise oîva’erâha hetave mba’e ojestudiáva ha icalidad porâvéva, avei tekotevêta oî hetave umi ostudiaséva.

Pévagui osê avei tekotevêtaha oñemoî tembiaporâ mitâ hi’areve haguâ escuélape, ha omongakuaa haguâ hembikuaa oñepytyvôkuévo chupe tesâime ha karu porâvépe.

(...)

Tuicha importancia oguereko pe riqueza tetâmegua ñemboja’o porâve. Ko’âva apytépe oike hína reforma agraria, impuesto umi herekopy tuichávare ha herénciare, umi privatización ojejapóva propiedad ohupyty haguâ hetavépe, ha Estado rembiapo óga ñemoî ha crédito rehegua.

Mboriahu jehapo’orâme oike avei umi tembiapo oipytyvôva oiko’ivévape omohenda haguâ hembiapokue mercádope. Pe viru jeporuka (crédito) oñemyatyrô va’erâ; tembiapokue jehepyme’ême ndaipóri va’erâi ñembojoavy, trabajo reka ojehova’erâ ojehosehápe, ha ojeasegura va’erâ propiedad mboriahuvéva mba’éva.39

51.          La Comisión Interamericana orrecomenda Estado paraguáyope tome’ê importancia ha respeto umi derecho mba’apo reheguápe, mba’apohára organización ha derecho seguridad social rehegua; tomoî tembiaporâ oiko haguâ léipe he’íva salario mínimo rehegua; péva ohupyty va’erâ peteî familia oikotevêva ojejogua haguâ. 

Upéichante avei oñemotenonde va’erâ okaraygua situación, umi problema hapo pukuvéva oñesoluciona haguâ, ha tesâirâ tohupyty mayma Estado paraguayo poguýpe oîvape.


[ Indice| Anterior | Próximo ]


[1] CIDH Informe Mokôiha Perú rehegua, 2000.

[2] Id. párra. 2 ha 3.

[3]  ONU, Comisión de Derechos Humanos

[4]  Global Poverty Report, Julio 2000

[5]  Informe sobre Desarrollo Humano, 2000

[6]  Id. pág 6

[7] Informe sobre Desarrollo Humano, 2000

[8] Id, página 8

[9] Corte IDH, caso Villagrán Morales

[10] Informe sobre Desarrollo Humano, 2000

[11] Informe sobre Desarrollo Humano, 2000

[12] Id, pág. 59, 73 ha 77

[13] Id, pág. 79 ha 81

[14] Id pág. 81

[15] Cf. Corte IDH, 1989

[16] CIDH, Derechos Humanos en Ecuador, 1996

[17] Benegas Gladys, Informe CODEHUPY, 1999.

[18] Id.

[19] Monte Domecq Raúl, Informe CODEHUPY, 1999.

[20] Benegas Gladys, Informe CODEHUPY, 1999.

[21] Mba’épa ha’e HDI, oiporúva Naciones Unidas.

[22] Ver página web.

[23] World Development Report.

[24] Informe Desarrollo Humano 2000.

[25] Paraguáipe ojupi 4 áño jeikove pukukuépe.

[26] Barrios, Federico. Informe CODEHUPY 1999.

[27] Barrios, Federico. Informe CODEHUPY 1999.

[28] Barrios, Federico. Informe CODEHUPY 1999.

29 Monte Domecq, Raúl. Informe CODEHUPY 1999.

30 Id.

31 Central General de Trabajadores, 30 julio 1999.

32 Monte Domecq, Raúl. Informe CODEHUPY 1999.

33 Paredes, Roberto. Informe CODEHUPY 1999.

34 Martínez, Esperanza. Informe CODEHUPY 1999.

35 Id. Pág. 304 ha 305.

36 Informe sobre Desarrollo Humano 2000.

37 Id. Pág. 78.

38 Banco Mundial, 2 de junio 1999pe.

39 Banco Interamericano de Desarrollo, reducción de la pobreza rehegua.